Ψυχολογικές Αντιλήψεις στην Αρχαία Ελλάδα

Πως σχετίζεται η Μυθολογία, η Φιλοσοφία και η Ιατρική με την Ψυχοθεραπεία;

Η πραγματική προέλευση της ψυχολογικής σκέψης χάνεται στην προϊστορία της ανθρωπότητας.
Βoyle (2006)

Μυθολογία

Η ενασχόληση με τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του ανθρώπου, αν και πολλοί πιστεύουν ότι αποτελούν «προβλήματα» της σύγχρονης κοινωνίας, φαίνεται να υπήρχαν ήδη από τότε που αναδύθηκαν ενδεικτικά σημάδια «πολιτισμού»  ή ,ακόμη, καλύτερα «ανθρωπισμού».  

Τα ομηρικά έπη ως έργα αισθητικής ωριμότητας, τέχνης και ανθρωπισμού περιγράφουν ολόκληρο τον κόσμο δίνοντας έναν μοναδικό ρεαλισμό. Δεν είναι σίγουρα τυχαίο ότι τα ομηρικά έπη έχουν μεταφραστεί σε όλες τις γλώσσες του κόσμου και ο Όμηρος διδάσκεται ως ο μεγαλύτερος ποιητής και παιδαγωγός των αιώνων. Η EUROCLASSICA και HOMERIC ACADEMY , εδώ και δεκαεννέα χρόνια , δίνει ευκαιρίες  σε ανθρώπους από όλα τα ευρωπαϊκά κράτη να μελετήσουν την αρχαία ελληνική γλώσσα, τα ομηρικά έπη και , γενικότερα, τον αρχαίο ελληνικό τρόπο ζωής και την επίδρασή τους στον παγκόσμιο λόγο και στον σύγχρονο κόσμο¨ και τα δυο, θεωρείται ότι έχουν τις θεμελιώδεις βάσεις του στον Όμηρο.

            Ο Δαφέρμος (2010) μελετώντας την Ιστορία της Ψυχολογίας  συγκαταλέγει τον μύθο ως  την μορφή αφήγησης που εκφράζει την απόπειρα εξήγησης των φαινομένων (φυσικών και κοινωνικών) μέσω της απονομής σε αυτά ανθρώπινων ιδιοτήτων και της φαντασιακής προσωποποίησής τους. Στον Όμηρο ενυπάρχει η τάση ταύτισης της ζωής με την ψυχή ,ενώ τα έντονα συναισθήματα βρίσκονται στην καρδιά. Ίσως, αυτό, να είναι και μια εξήγηση για το  λαικό ρητό: «Η καρδιά μου το ξέρει…», φράση την οποία λέει κάποιος για να δείξει πόσο υποφέρει και ότι αισθάνεται αρνητικά συναισθήματα.

 Οι εκπρόσωποι των ψυχαναλυτικών σχολών υιοθετούν την αντίληψη ότι οι μύθοι είναι η έκφραση των απωθημένων επιθυμιών και των φόβων των ανθρώπων στο συλλογικό επίπεδο. Η ανάλυση του μύθου του Οιδίποδα, για παράδειγμα , που συναντάμε ήδη στον Όμηρο – άρα περισσότερα από 2.500 χρόνια -(έπη του Θηβαϊκού κύκλου) , διαδραμάτισε κομβικό ρόλο στη διαμόρφωση της φροϋδικής ψυχανάλυσης με τη θεωρία της παιδικής σεξουαλικότητας και το «οιδιπόδειο σύμπλεγμα» (Δαφέρμος, 2010). Και άλλοι μύθοι , όπως ο μύθος του Νάρκισσου ,της Ηλέκτρας, του Προμηθέα κ.λπ., φαίνεται να αποτέλεσαν κατευθυντήριους άξονες για την ψυχαναλυτική ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς, τα οποία χρησιμοποίησαν στη ψυχοθεραπευτική τους προσέγγιση διακεκριμένοι επιστήμονες , μεταξύ τους και ο Yung, με τον Freud.

Επιπροσθέτως, οι αρχαίες τραγωδίες φαίνεται να χαρακτηρίζονται από το δραματικό αποκορύφωμα, καθώς η γενεαλογία τους είναι μια «μίξη» από πατροκτονίες, παιδοκτονίες, αδελφοκτονίες, μητροκτονίες, αιμομιξίες κ.λπ. Όλα τα έργα χαρακτηρίζονται από έντονα αρνητικά συναισθήματα , «συγκρούσεις» και  συναισθηματικά αδιέξοδα, ενώ σκοπός τους ήταν η «κάθαρσις» (δηλ. κατακλυσμός συναισθημάτων που οδηγούν στην ανανέωση και απελευθέρωση).Στο σύγχρονο κόσμο, θα μπορούσαμε να  ορίσουμε την κάθαρση ως ψυχική γαλήνη. Η ψυχική γαλήνη αποτελεί τελικό στόχο  και είναι στις βασικές αρχές (6^η) του μοντέλου της Συνθετικής Ψυχοθεραπείας  όπως αυτό προτάθηκε το 1990 απο τον Ι.Ν.Νέστορος (2012, σελ.72) . Για την επίτευξη της κάθαρσης , όμως, η έκαστη τραγωδία  προσκαλούσε  τα άτομα να επεξεργαστούν  τα συναισθήματά τους. Κάτι ,που αποτελεί, επίσης, βασικό μέρος της σύγχρονης  ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας η οποία έχει ως στόχο να προβληματίσει και να ανακουφίσει τον θεραπευόμενο.

Από της άλλη πλευρά οι αρχαίες κωμωδίες επεδίωκαν να ενισχύσουν τη θετική διάθεση του ακροατηρίου. Ο επιφανέστερες κωμωδιογράφος της αρχαίας κωμωδίας, ο Αριστοφάνης, εμπνεόταν από το κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής του και έθετε ζητήματα στη σκηνή ,όπως η αδικία κατανομής αγαθών στους ανθρώπους (Έργο: Πλούτος). Η ψυχοθεραπευτική δράση της κωμωδίας κι έπειτα του σατυρικού δράματος ,το οποίο ήταν  -ακόμη - πιο χαλαρό και με περισσότερο εύθυμο ύφος , έδειχναν την προβληματική στάση της ζωής, απομυθοποιώντας το πρόβλημα.

Κοιτάζοντας στο σήμερα, θα δούμε επαγγελματίες ψυχικής υγείας  να βασίζονται στην «αφηγηματική τεχνική»,  προκειμένου να μεταδώσουν υψηλά νοήματα στους  θεραπευόμενούς τους. Για παράδειγμα, ο γνωστός  Aργεντίνος  ψυχοθεραπευτής Jorge Bucay αναλύει πολλές ιστορίες   (σύγχρονους μύθους ,θα τολμούσα να πω) στα βιβλία του με σκοπό να ξεκαθαρίσει τη σκέψη των θεραπευόμενών του και να τους δώσει «τροφή για σκέψη». Επίσης, ο Aldo Carotenuto γράφει και ερμηνεύει συμπεριφορές με μια πλούσια ανάλυση σε μεταφορές και ψυχολογικές έννοιες, βασιζόμενος στην ελληνική μυθολογία. Εξηγεί την προδοσία μέσω της Μήδειας, την  ανάγκη της αλλαγής μέσω της Αφροδίτης, το «αρχέτυπο του καλού ψυχοθεραπευτή» μέσω της  Περσεφόνης κ.λπ. Τέλος, οι σύγχρονες εναλλακτικές μορφές εικαστικής θεραπείας, έχουν αρχίσει να διαδίδονται όλο και περισσότερο στο ευρύ κοινό. Παιγνιοθεραεπεία, μουσικοθεραπεία, ψυχόδραμα και άλλες εκφραστικές – δημιουργικές θεραπείες (ποίηση, χορός, φωτογραφία κ.ά.) συνδυάζουν ένα  νέο διεπιστημονικό πεδίο, το οποίο, όμως, δεν είναι τόσο παρθένο όσο συνηθίζεται να θεωρείται.

      

  Φιλοσοφία

Ο φιλοσοφικός στοχασμός αποτέλεσε την έναρξη της ορθολογιστικής σκέψης. Ήταν η εποχή που οι «σοφοί» της εποχής ζητούσαν επιχειρήματα (αποδεικτικός λόγος) και έκαναν δημόσιες συζητήσεις. Τα Μαθηματικά, ο Τρόπος Σκέψης, η Φιλοσοφίας, η Κριτική στη Τέχνη (με τη ρεαλιστική τέχνη να συναντάται μόνο στον αρχαίο ελληνικό κόσμο), η Φύση του Διαστήματος, η Πολιτική, ήταν κάποια από τα θέματα που αναδύθηκαν στο τότε αρχαίο κόσμο. Οι Έλληνες αναζητούσαν απαντήσεις και επιχειρήματα, ενώ ήταν πάντα έτοιμοι στην κριτική και σε αντίθετες απόψεις, που πολλές φορές συγκρούονταν με την κοινωνική δομή και τις παραδόσεις τους. Κατά τον Skoyles (1990) όλοι οι υπόλοιποι μη- Έλληνες έψαχναν απαντήσεις συμβατές στα ήθη και τα έθιμα της κοινωνικής τους κατασκευής και κάποιες φορές τις αποδέχονταν «άκριτα» ως αυθεντίες.

     
 Ένας μεγάλος αριθμός ατόμων φαίνεται να σημάδεψε την πορεία του ελληνικού πολιτισμού:

Ο Σωκράτης με την μαιευτική μέθοδο, κάνοντας κατάλληλες ερωτήσεις στον ομιλητή του έδινε τη δυνατότητα να κατανοήσει τον εαυτό του αλλά και να βρει τις σωστές λύσεις μόνος του. Η Συνθετική προσέγγιση ψυχοθεραπείας υιοθετεί την μαιευτική μέθοδο και ενισχύει αυτή τη στάση για τους θεραπευτές της.

            Ο Αριστοτέλης συνέγραψε το έργο «Περί Ψυχής» κάνοντας –για πρώτη φορά- γνωστή, συγκροτημένη απόπειρα συγγραφής Ιστορίας της ψυχολογικής γνώσης , σε μια περίοδο που η ψυχολογική γνώση αποτελούσε τμήμα του φιλοσοφικού στοχασμού (Δαφέρμος, 2010). Για τον Αριστοτέλη,επίσης, τα πράγματα δεν φαίνονται τα ίδια σε εκείνους που είναι φιλικά  και σε αυτούς που είναι εχθρικά διατεθειμένοι (Αριστοτέλης, 2004, Ρητορική, Β, 1378a). Αντίληψη και στάση που τη συναντάμε και στη γνωσιακή – συμπεριφοριστική θεραπεία. Η  αλλαγή των δυσπροσαρμοστικών τρόπων σκέψεων αποτελεί βασική στοχοθετημένη αλλαγή στην πορεία της ψυχοθεραπείας. Μεταξύ άλλων, ο Αριστοτέλης επιχείρησε να διερευνήσει την επίδραση της ηλικίας στη ψυχοσύνθεση των ανθρώπων διακρίνοντας τρεις βασικές ηλικίες: τη νεανική, την ώριμη και τη γεροντική (Αριστοτέλης, 2004, Ρητορική, Β,1389a).  Με λίγα λόγια, ο Αριστοτέλης συντέλεσε στην έναρξη του κλάδου της Αναπτυξιακής Ψυχολογίας αλλά και της Γνωστικής Ψυχολογίας. Τέλος, για τον Αριστοτέλη είχε σημασία ο αποδεικτικός λόγος.  Το ήθος του ομιλητή, η ψυχολογική προδιάθεση των ακροατών και η αποδεικτική ισχύ του λόγου, καθορίζουν την πορεία της συζήτησης/ομιλίας. Όλα αυτά είναι βασικά «συστατικά» για την καλή έκβαση της ψυχοθεραπείας στο σύγχρονο κόσμο και ,ειδικότερα, σύμφωνα με τη Συνθετική προσέγγιση ψυχοθεραπείας (Νέστορος, 2012).

 Ο Επίκουρος μίλησε για το φόβο (το φόβο της ασθένειας, του θανάτου κ.λπ.) διδάσκοντας στον «Κήπο» του την αταραξία και την ηδονή. Το πνεύμα της σχολής διαφαίνεται από την επιγραφή που υπήρχε στην είσοδό της : « Ω ΞΕΝΕ, ΕΔΩ ΚΑΛΟ  ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΧΡΟΝΟΤΙΒΗΣΕΙΣ¨ΕΔΩ ΤΟ ΥΨΗΛΟΤΕΡΟ ΑΓΑΘΟ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ Η ΗΔΟΝΗ». Αυτή η επιγραφή φαίνεται να υιοθετήθηκε στο «θεραπευτικό συμβόλαιο» πολλών μεταγενέστερων θεραπευτών, ανεξαρτήτως Σχολής , οι οποίοι καλούν τον θεραπευόμενο σε μια  ψυχοθεραπευτική δέσμευση με σκοπό να βοηθηθούν και να απελευθερωθούν από τους φόβους τους, γνωρίζοντας την «ηδονή».

Οι τρείς αυτοί φιλόσοφοι είναι σημαντικοί - αλλά όχι και  οι μόναδικοί - που  με το δικό τους τρόπο σκέψης, έβαλα το λιθαράκι για τα επιστημονικά επιτεύγματα του σήμερα. Οι σύγχρονες Σχολές Ψυχοθεραπείας   αντιπροσωπεύουν το αρχαίο ελληνικό πνεύμα και φιλοσοφικό τρόπο σκέψης (για παράδειγμα:  ανθρωπισμός - Ανθρωπιστική/Υπαρξιστική Προσέγγιση,  λογικοθυμικός - Λογικοθυμική Προσέγγιση κ.ά). Η σύγχρονη εξέλιξη της  Ψυχολογίας  και της Ψυχοθεραπείας έχει τις ρίζες της στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.

  Ιατρική στην Αρχαία Ελλάδα

Ο Bienenfeld (2002) στην μελέτη του ,«Η  Ιστορία της Ψυχοθεραπείας» ,τονίζει τη σημαντικότητα του ελληνικού πολιτισμού στην πορεία της ψυχοθεραπείας. Οι «σύγχρονες»  ιδέες για την ανθρώπινη ψυχολογική ανάπτυξη, οι πηγές της ψυχοπαθολογίας και η φύση της ψυχοθεραπείας ξεκινούν από τα αρχαία χρόνια. Η έναρξη σχεδιασμένων και προμελετημένων θεραπειών για τις ψυχικές διαταραχές φαίνεται να κρύβονται στον ελληνικό πολιτισμό.

Ήδη από τον 6^ο αι. π.Χ. στην αρχαία Ελλάδα συναντάμε λατρευτικούς ναούς και ταυτόχρονα θεραπευτικά κέντρα. Ο Απόλλωνας θεωρούνταν ο εφευρέτης της θεραπευτικής τέχνης. Ο Ασκληπιός ήταν ο γιος του. Τα ιερά του Ασκληπιού χτίζονταν σε κατάλληλους τόπους, όπου διακρίνονταν για την ομορφιά του φυσικού περιβάλλοντος, την ύπαρξη πηγών μεταλλικού νερού κ.λπ. Οι δίαιτες, τα λουτρά, η ξεκούραση, η άσκηση,  οι μαλάξεις και γενικότερα ο υγιεινός τρόπος ζωής (Bienenfeld,2002) ήταν μερικά μέσα που χρησιμοποιούνταν για την θεραπεία των ασθενών. Ουσιώδες στοιχείο της θεραπευτικής αγωγής  ήταν το όνειρο, η υπνωτική κατάσταση κατά την οποία επέρχεται η θεραπεία. Οι «ασθενείς» οδηγούνταν στο άβατο ή στον θάλαμο της εγκοίμησης κι’ εκεί λάμβανε μέρος η θεραπευτική ύπνωση. Η «εγκοίμησις», θεωρείται πρόδρομος της ψυχοθεραπείας με την ευρύτατη σημασία του όρου (Δαφέρμος, 2010), ειδικότερα, αν σκεφτούμε και την πλέον διαδεδομένη  συμπληρωματική μορφή θεραπείας, την Κλινική Ύπνωση ,που τη συναντάμε από την εποχή του Mesmer(1778) μέχρι και σήμερα.

Τα άτομα ,επίσης, προσέρχονταν και στα Αμφιαράεια, τα οποία είχαν εξειδίκευση στα ψυχολογικά προβλήματα, δίνοντας μια συνθετική και ολοκληρωμένη πρόταση για την αντιμετώπιση  των προβλημάτων τους.  Η ερμηνεία των ονείρων, οι συμβουλές για πνευματικές ασκήσεις και αλλαγή νοοτροπίας σε έναν αρμονικό συνδυασμό με φαρμακοθεραπεία, μουσικοθεραπεία, κινησιοθεραπεία κ.ά (Νέστορος, 2012) αποτελούσαν βασικές τεχνικές για την απαλλαγή των προβλημάτων των επισκεπτών – ασθενών.

Ο Ιπποκράτης ήταν από τους πρώτους και πιο σημαντικούς, ο οποίος μίλησε για τη ψυχική διαταραχή ως ένα φυσιολογικό φαινόμενο και τη προσέγγισε δίχως προκαταλήψεις (Bienenfeld, 2002). Στάση την οποία δεν διατηρούν ακόμη και οι «εκσυγχρονισμένοι» επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Παρολαυτά, όπως  δηλώνει και ο Bienefled (2002), πάντα θα υπάρχουν εκείνοι οι λίγοι οι οποίοι θα προσπαθούν να θεραπεύσουν με αυτό τον τρόπο σκέψης, δηλαδή  χωρίς προκαταλήψεις  και χωρίς να περιθωριοποιούν εκείνον που υποφέρει . Επιπροσθέτως, ο Δαφέρμος αναφέρει ότι ο  Ιπποκράτης αναφέρθηκε στην λήψη καλού και λεπτομερούς ιστορικού και στο έργο του Περί Χυμών ( Ιπποκράτης, 2000) επιβεβαιώνει τη γενική στάση του απέναντι στην «ασθένεια», διακρίνοντας τον άνθρωπο σαν ψυχοσωματική ολότητα. Συγκεκριμένα:

«Τη γενική ψυχική κατάσταση επηρεάζουν: η κατάχρηση στο πιοτό, στο φαγητό,  στον ύπνο, στην αϋπνία, η επιμονή στους κόπους… η τάξη ή αταξία στους κόπους, οι αλλαγές από μια κατάσταση σε μιαν άλλη… Φόβος, ντροπή, στενοχώρια, ευχαρίστηση, οργή και άλλα παρόμοια: στο καθένα από αυτά αποκρίνεται με την ενέργεια του το σχετικό όργανο του σώματος¨ κάτω από αυτές τις συνθήκες εμφανίζονται οι ιδρώτες, οι παλμοί της καρδιάς και τα άλλα παρόμοια φαινόμενα»

                                                                                                   ( Περί χυμών,σελ.9)

Με λίγα λόγια ο Ιπποκράτης μίλησε για ψυχικές διαταραχές και έδωσε μια συνθετική οπτική στη θέαση των συμπτωμάτων αλλά και της γενικότερης κατάστασης του ασθενή. Ακόμη, δηλώνοντας ότι ο εγκέφαλος είναι η έδρα της ψυχής, άνοιξε το δρόμο στις Νευροεπιστήμες, οι οποίες φαίνεται να αποδεικνύουν καθημερινά την αλήθεια των,ήδη, τότε κατεχόμενων γνώσεων του Ιπποκράτη.

Από την Αναστασία Δ. Φουρτάκα,
Ψυχολόγο - Ψυχοθεραπεύτρια.